 |
| Divriği, Sitte Melik Türbesi |
Türkçede üzeri örtülü mezar anlamına gelen ‘Türbe’ kelimesi, Arapça’da ‘yerin üst sathı,kabir,mezarlık’ anlamında
kullanılan ‘’el turbetu’’
kelimesinden gelmektedir. Nerden geldiği konusunda kesin bilgi olmamakla
beraber çeşitli görüşler vardır. Bunlar:
1-
Türbeler, Orta Asya Türk Çadırlarında Gelişmiştir
2-
İran’daki Kule mezarları, Sasani Ateşged’lerini veya Budist Stupa’larınıörnek
almıştır.
3-
Şekil bakımından, Ermeni kiliselerinin çoğunda görülen yüksek kasnak ve konik külahtan etkilenmiştir.
Türklerin İslamiyeti kabul edişinden sonra, ilk örnekleri
Karahanlılar döneminde, X. yy. da görülen türbeler, diğer islam uygarlıklarına
örnek olmuş,farklı bölgelerde farklı mezar anıtları ortaya çıkmıştır. Büyük
Selçuklu’larla birlikte İran’a, oradan da anadoluya taşınan anıt mezar geleneği,
günümüzde de devam etmektedir.
 |
| Kırkkızlar Kümbeti |
İlk örnekleri XII. yy. II. yarısına tarihlenen anadolu
türbeleri Türk mimarisinin genel gelişimine paralel bir çizgi izlemiştir. Anıt
mezar düşüncesi islamiyetle bağdaşmamasına rağmen IX. yy. dan itibaren mezar anıtlarına
rastlanmaktadır. İslam dünyasında bilinen ilk türbe, IX. yy. II. yarısına
tarihlenen Samarra’daki Kubbet’üs Süleybiye’dir.Abbasi
Halifesi el-Muntasır için, hristiyan asıllı annesi tarafından yaptırıldığı
kabul edilen türbe, ortada kubbeyle örtülü sekizgen bir mekan ve bunu
çevreleyen beşik tonozlu bir mekandan oluşmaktadır. Kubbet’üs Süleybiye dışında ilk türbe örnekleri, X. yy. da Türk
hakimiyetindeki Horosan ve Türkistan bölgelerinde görülmeye başlamış ve
XI-XII. yy. da, Gazneliler ve B.
Selçuklular döneminde, Azerbeycan ve İran’da yaygınlaşmıştır. Bu türbelerin en erken tarihlisi Samanoğlu
İsmail Türbesi’dir.(Buhara)(907). Kubik gövdeli bir kubbeyle örtülü
olan bu türbe,tuğlayla inşa edilmiştir. Arap Ata Türbesi (Tim)(978), Nasr
Bin Ali Türbesi (Özkent)(1012),Ayşe Bibi Türbesi (Talas)(XII. yy.
başları),Balacı Hatun Türbesi(Talas)(XII. yy. başları),Celalettin
Hüseyin Türbesi(Özkent)(1152) ve Şeyh Fazıl Türbesi(Safid-Bulan)(XII.
yy.) Karahanlılar döneminde (842-1212)
inşa edilmiş türbelerden bazılarıdır. Bu türbelerin ortak özellikleri, kare
planlı kubbeli ve tuğla malzemeyle inşa edilmiş olmalarıdır.
Gazneliler döneminde inşa edilmiş türbelerin en ilginç
örneklerinden biri,kule mezar olduğu öne sürülen, 51 m. Yüksekliğindeki Künbed-i
Kabus‘tur. Yapı 1 m. Yüksekliğinde, daire şekilli oturtmalık üzerinde
yükselen, dilimli bir gövdeye sahiptir.Gövdeyi örten kubbe,primidal bir kulahla
gizlenmiştir.
İran’dan
günümüze ulaşabilen B.Selçuklu türbeleri plan ve süslemeleriyle ilgi çeken
örneklerdendir. Bunlardan Çihil Duhteran (Kırk Kızlar) Türbesi
(Damgan)(1055), Silindirik gövdeli türbelerin öncülerinden biridir.
Türbenin üzeri içte yarım küre şekilli bir kubbe, dışta ise pramidal bir
külahla örtülüdür.
B.Selçuklu dönemi türbelerinde inşa malzemesi genellikle
tuğladır. Ancak,temellerde ve mumyalık katında,daha dayanıklı malzeme olan taşın
tercih edildiği dikkati çekmektedir.Kare prizma,sekizgen prizma ve silindirik
gövdeli kubbeler en sık rastlanan tiplerdir. Türbelerin üzerini örten yarım
küre şekilli kubbe, dıştan bir külah veya tepesi sivri bir kubbeyle gizlenmiştir.
Kubbeye geçişler genellikle tromplarla sağlanmış, silindirik gövdeli türbelerde
ise geçiş unsuruna gerek duyulmamıştır.
Anadolu-Türk Mimarisi’nde
Selçuklu ve Beylikler döneminde inşa edilmiş türbeler, genellikle üç ana
bölümden oluşmaktadır.
1-
İçinde cesedin bulunduğu mezarı barındıran mumyalık,
2-
Lahit veya sandukaların bulunduğu mescit katı,
3-
Üst örtü.
 |
| Erzurum, Emir Saltuk Kümbeti |
Selçuklu ve Beylikler
Dönemi türbeleri genellikle gövde formlarına göre gruplandırılmaktadır. Bu
Konuda ilk tipoloji çalışmalarından birini yapam M.O. Arık bu dönem türbelerini, yatay ve dikey karakterli
olmak üzere iki gruba ayırmaktadır. Poligonal,
kübik ve silindirik gövdeli türbeler dikey karakterli türbeler grubuna, eyvan
tipi türbelerle dikdörtgen planlı türbeler ise, yatay karakterli türbeler
grubuna dahil edilmektedir. H. Önkal
ve M.Ö.Arık’ın tipoloji çalışmalarına
göre Selçuklu ve Beylikler dönemi türbelerini şu başlıklar altında
toplayabiliriz.
1- Kübik Gövdeli Türbeler
(Melik Gazi Türbesi)(Kayseri)(XII. yy.
sonları)
(Şeyh Necmettin Türbesi) (Kayseri)(1222-23)
(Seyyid Şerif Türbesi)(Kayseri)(1295-96)
2- Poligonal Gövdeli Türbeler
a- Sekiz Kenarlılar
(Emir
Seltuk Türbesi) (Erzurum)(XII. yy. Ortaları)
(Kırkkızlar Türbesi)
(Niksar)(XIII. yy. İlk çeyreği)
b- On Kenarlılar
(II.Kılıçarslan
Türbesi)(Konya)(XII: yy. sonları)
c- Oniki Kenarlılar
(Döner Künbet)(Kyseri)(1285)
(Padişah
Hatun türbesi)(Erzurum)(1291)
3- Slindirik Gövdeli Türbeler
(Hasan Padişah Türbesi)(Ahlat)(1275)
(Hüseyin
Timur Türbesi)(Ahlat)(1279-80)
4- Eyvan Tipi Türbeler
(Ümmühan Hatun Türbesi)(Seyitgazi)(1207-08)
(Emir Yavtaş
Türbesi)(Akşehir)(1255-65)
5- Eyvanla Kümbetin Birleşmesinden Oluşmuş Türbeler
(Mevlana
Türbesi)(Konya)(1274)
(Sahib Ata Türbesi)(XIII. yy. II. yarısı)
6- Bir Medrese veya Caminin Bünyesinde Yer Alan Türbeler
(Arap
Baba Türbesi)(Harput)(1279-80)
(Nurettin Cacabey Türbesi)(Kırşehir)(1272-73)
7- Dikdörtgen Planlı Türbeler
(Torumtay Türbesi)(Amasya)(1278-79)
(Sancaktar Türbesi)(Kayseri)(1237-46)
8- Baldeken Kuruluşlu Türbeler
(Hızırbey
Türbesi)(Ürgüp)(XIV. yy. ilk yarısı)
(Üç Bacılar Türbesi)(Bitlis)(XIV. yy. sonları)
MİMARİ UNSURLAR
 |
| Kayseri- Ali Cafer Kümbeti |
1 - Mumyalık
Alt kat,Cenazelik,kripta, gibi isimlerle de anılan mumyalık, mezarın içinde
yer aldığı veya mumyalanmış cesedin korunduğu mezar odasıdır. Ziyarete kapalı
olan bu mekan, genellikle yarı yüksekliğine kadar toprağa gömülüdür. Mumyalığın
bakım ve temizliğinin yapılabilmesi için, cephelerden biri üzerine küçük bir
giriş açılmıştır. Mekan mazgal pencereler yardımıyla ışık ve hava almaktadır.Ancak
bazı mumyalıkların penceresi bulıunmamaktadır.
2- Oturmalık
Türbelerde, Oturmalık yada kaide olarak adlandırılan kısım, gövdenin zemine sağlam bir şekilde
oturmasını sağlamak için, temel duvarlarının zemin üzerinde bir miktar
yükseltilmesiyle oluşturulmuş mimari bir ögedir.
3- Gövde