Dini yapılar içinde en yaygın grubu oluşturan ibadet yapıları; cami,
mescit, namazgâh gibi çeşitlilik gösteriri. Şehir merkezlerinde özellikle
ticaret bölgelerinin yoğun olduğu bölgelerde ulu camiler karşımıza çıkar. Daha
küçük ölçekli olan mescitler her mahallede konumlanır. Köşk mescitler Anadolu’daki
ikisi Sultan ( Aksaray ve Tuzhisarı Sultan hanları), biri vezir (İshaklı Han),
diğeri tacir (Ağzıkara Han) yapısı olan dört hanın avlusunun ortasında yer
alır. Namazgâhlar yerleşim merkezinin uzağında önemli hac ve kervan yolları
üzerinde yer alır.
Camiler enlemesine yöneliş gösteren, mihraba paralel sahınlı, boylamasına
yöneliş gösteren, mihraba dikey sahınlı, çok bölüntülü, tek mekânlı, merkezi,
eyvanlı ve ters T tipleri olarak çeşitlilik gösterebilirler[1].
Dini yapılar arasında anıtsal mezar yapıları türbeler/kümbetleri, tarikat
yapıları içinde asitane, hanikah, mevlevihane, tekke, zaviye gibi yapılar ele
alınabilir. İki katlı olan Selçuklu türbelerinin alt katı mezar
odası/mahzen/mumyalık, üst katı sanduka odası ya da mescit işlevinde
kullanılmaktadır.
Türbeler, gövdelerinin biçimlerine göre; kare, dikdörtgen, çokgen prizmal
(beşgen, altıgen, yedigen, sekizgen, ongen, on iki gen), silindirik, dilimli,
eyvan kuruluşunda tanımlanır[2].
Türbelerin gövdeleri içten kubbe, dıştan gövdelerin biçimlerine göre
piramidal ya da konik külahla örtülüdür. Tarikat yapılarından bazıları kapalı
avlulu medrese plan özelliklerini yineler, Örneklerin çoğunda kapalı avluya
eklemlenen eyvan düzenlemesi görülmektedir.
Sosyal işlevli yapılar içinde eğitim ve sağlık yapıları medreseler ve
darüşşifalar en yaygın gruptur. Medreseler avlusuna göre açık ya da kapalı
avlulu, revak düzenine göre bir, iki, üç, dört yönden revaklı, eyvan sayısına
göre bir, iki, üç, dört eyvanlı, kat sayısına göre bir veya iki katlı olarak
incelenir[3].
Darüşşifaların plan şeması medreseler ile aynı özellikleri yansıtır.
Sosyal işlevli ola yapılardan ticaret ve konaklama yapıları kendi içinde
konaklama işlevli şehir dışı kervansarayları ve konaklama işlevi olmayan şehir
içi hanları, arasta, bedesten, kapalı çarşı gibi yapılar olarak
sınıflandırılabilir.
Kervansaraylar barınak ve avluya göre yalnızca barınağı olan kapalı tip,
avlulu-eyvanlı tip, karma (avlu-barınağa sahip) tip ve eş odaklı tip olarak
dört grupta incelenir[4].
Bayındırlık/su yapıları içinde incelediğimiz hamamlar çoğunlukla şehir
içinde bağımsız, bir yapının içinde ya
da yapı topluluğunun içinde konumlanırlar. Hamamlar soğukluk, ılıklık, ara
mekânlar, sıcaklık, halvetler, su deposu, külhan gibi bölümlerden oluşur.
Hamamların tipolojisi sıcaklığın planına göre yapılmaktadır. Selçuklu
hamamlarının çoğunda sıcaklık üç/dört eyvanlı ve üç/dört halvetli plan şeması
yansıtmaktadır[5].
MESUT ÇELİK
[1] Aynur Durukan, “Anadolu
Selçuklu ve Beylikler Dönemi Cami Tipolojisi Üzerine Bir Deneme”, Uluslar arası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü
Kongresi, 4–7 Eylül 1989 Bildirileri,
Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, s.169
[2] Oluş Arık, “Erken Devir
Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anadolu(Anatolia),
1967, s. XI:57–100, 1967
[3] Aptullah Kuran, Anadolu Medreseleri I, Ankara, 1969,
s.131–143
[4] Ayşıl Tükel Yavuz, “Anadolu
Selçuklu Dönemi Kervansaraylarının Tipolojisi”, IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri, 25–26 Nisan 1994
Bildirileri, Konya, s.183–188
[5] Semavi Eyice, “İznik’te
Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme” Tarih Dergisi, 11: 99–120, 1960