Anadolu’da Osmanlı İmparatorluğu döneminde ticaret yolları üzerindeki
menzil kervansaraylarının yanı sıra şehir içlerinde de hanların yapıldığı
bilinmektedir[1]. “Şehir hanı” ya da
“şehir-içi hanı” şeklinde adlandırılan bu yapılar, menzil hanlarından farklı olarak
kervanların yol gereksinmelerine yönelik değildir. Ayrıca bunlar plan
bakımından da diğerlerinden ayrılır.
Çoğunlukla revaklı bir avlunun dört yanına dizilmiş, bir veya çok katlı
düzen içerisinde tüccarlara mahsus odalar, depolar ve ahırlardan oluşan bu
binaların avlularında bir şadırvan, kimi zamanda Anadolu Selçuklu
kervansaraylarını hatırlatan köşk-mescit bulunabilmektedir. İzmir’de bulunan
şehir-içi hanları avlulu hanlar ve avlusuz hanlar olma üzere iki ana grupta
toplanmaktadır.
Avlulu hanlar genel bir anlatımla simetrik veya asimetrik planlı
avlu/avluları çevreleyen mekânlardan oluşmaktadır. Avlu cepheleri tek katlı
olabildiği gibi çok katlı olan hanlarda bulunmaktadır. Revaklı ya da revaksız olabilmektedir. Bir katlı avlulu hanlara XVII. Yüzyılın ilk
yarısında inşa edilen Sulu Han’ı örnek verebiliriz. Aslında tek katlı olup, giriş cepheleri iki
katlı inşa edilen, bu nedenle bir katlı hanların bir çeşit düzenlemesi olarak
karşımıza çıkan Girit Hanı(XVIII. Yüzyıl) ve Arap Hanı (XIX. Yüzyıl ikinci
yarısı) kısmen iki katlı avlulu hanlar grubuna girmektedir. 1744 yılında inşa edilen Kızlarağası Hanı,
iki katlı ve avlulu bir plana sahiptir[2]
(Resim 22-23).
Avlusuz hanlar, iki başlık altında toplanabilir. Bağımsız hanlar ve
Arasta benzeri plana sahip hanlar şeklinde; bir koridor ile bu koridorun iki
yanına sıralanan mekânlardan oluşan dikdörtgen planlı eserlerdir. Bu grup
planın; Esir Hanı( XVIII. yüzyıl sonu), Abdurrahman Hanı (1802), Çakaloğlu Hanı
(1805), Musevit Hanı (XIX. yüzyıl başı), Cambaz Hanı (XIX. yüzyıl ikinci
yarısı) uygulandığını görmekteyiz[3].
Bağımsız hanlar olarak adlandırılan plan türünde hanlar, günümüze
ulaşamamıştır.
Son Dönem İzmir Hanları
Bugüne kadar tespit edilen 103 tane hanın ancak 18 tanesi günümüze
ulaşabilmiştir. Günümüze ulaşan hanlarda ise, plansal olarak bozulmuş, yeni eklemeler
yapılarak orijinal plan özelliklerini kaybetmiştir. Yapıların orijinal
planlarına az da olsa 1905’te çizilen İzmir sigorta planından
ulaşabilmekteyiz. Osmanlı’nın ikinci
büyük kenti olan İzmir’de inşa edilen hanlardan günümüze gelen hanlar, avlulu
hanlar ve arasta benzeri plana sahip hanlar iki grupta incelenebilir.
Avlulu hanlar, Bu hanlar tek
veya iki katlı olup birkaç örnek dışında asimetrik bir plana sahiptirler.
Avluya bakan ikinci kat cephelerinde kısmen ya da tamamen revak yer almaktadır.
Avlularında, büyük hanlarda altı çeşme üstü mescit olan kare planlı fevkani bir
yapı; küçük hanlarda ise havuzlu çeşmeler bulunmaktadır.
Fazlıoğlu Hanı, Hacı Mehmet
Paşa hanı olarak da bilinmektedir. Eskiden Palancılar çarşısı, bugün ise 1316.
sokakta yer almaktadır. Yapı ortada avlusu bulunan iki katlı, dikdörtgen yakın
bir plana sahipti ve avlunun kuzeydoğu ve kuzeybatı kanatları ikinci katlarında
revak yer almaktaydı[4].
Cephelerde malzeme olarak düzgün kesme taş kullanılmıştır. Yapının kitabesi bulunamamaktadır. Ancak
hanın “Fazlullah Ağa Hanı” adıyla 1671 yılında İzmir’e gelen Evliya Çelebi’nin
seyahatnamesinde geçmesinden dolayı, yapının en geç XVII. yüzyılın üçüncü
çeyreği içine tarihlendirilmesi mümkündür.
Demir Hanı, Şadırvanaltı
Caminin kuzeybatısında 913. sokakta bulunmaktadır. Avlulu, iki katlı ve ikinci
katı revaklı kare plana sahiptir. Doğu ve batı cepheden birer girişi
bulunmaktadır. Çevresinde tek katlı dükkânlar yer almaktadır. Cephelerde
malzeme olarak düzgün kesme taş kullanılmıştır. Yapının kitabesi yoktur.
Yapının 1836 yılına ait İzmir planlarında geçmesi nedeniyle yapının bu tarihten
önce yapıldığını kesinleştirmektedir. Bu nedenle hanın XVIII. yüzyıl başı gibi
yapılmış olması muhtemeldir[5].
Selvili Han, Bugün Fevzi Paşa
bulvarı üstünde Mirkelamoğlu Hanı’nın batısında bulunmaktadır. Fevzi paşa
bulvarının açılması sebebiyle yapının bir kısmı yıkılmıştır. Avlulu, ikinci
katı asimetrik bir plana sahiptir. Hana güneybatıda bulunan kapıdan
girilmektedir. İnşa malzemesi taştır.
Yapının kitabesi yoktur. Yapı bulunduğu konum, inşa malzemesi ve plan
özellikleri bakımından XVII. yüzyıl sonu XVIII. yüzyıl başlarına
tarihlendirilmektedir[6].
Abacıoğlu Hanı, Kemeraltı’nda
Başdurak Cami’den Arastaya giden Anafartalar Caddesinde yer almaktadır. Ortada
bir avlu ile bu avlunun çevresinde iki katlı dükkânların yer aldığı asimetrik
bir plana sahiptir. Hana kuzeybatıda bulunan kapıdan girilmektedir.
Vakfiyesinden dolayı han XVIII. yüzyıl başlarına tarihlendirilmektedir[7].
Kızlarağası Hanı, Kemeraltı’nda
Halim Ağa Çarşısı olarak tanımlanan bölgede yer almaktadır. Kareye yakın
dikdörtgen planlı olup, iki katlı ve avlulu bir yapıdır. Yapı malzemesi olarak
düzgün kesme taş, kaba yonu taş ve tuğla kullanılmıştır. Yapının kuzey cephesi
Bakır Bedesteni ile güney cephesi dükkân sıraları ile kapatılmıştır. Yapının
batı cephesinde yer alan 1157/1744 tarihli inşa kitabesi mevcuttur[8].
Mirkelamoğlu Hanı,
Kemeraltı’nda Kasap Hızır mahallesi olarak bilinen bölgede yer almaktadır.
Kuzeyinde Fevzi Paşa Bulvarı, doğusunda Büyük Karaosmanoğlu Hanı, batısında
Selvili han yer almaktadır. Avlulu, iki katlı revaklı olan yapı dikdörtgene
yakın asimetrik bir plana sahiptir. Yapıda inşa malzemesi olarak, düzgün kesme
taş, kaba yonu taş ve tuğla kullanılmıştır. Yapı vakıf kaydı olan 1784 yılı da
göz önüne bulundurularak, XVIII. yüzyılın son çeyreğine tarihlenmektedir[9].
Büyük Karaosmanoğlu Hanı, Fevzi
Paşa Bulvarı üzerinde ve aynı bulvara açılan 914.sokakta yer almaktadır.
Batısından Mirkelamoğlu hanına birleşiktir. Yapı avlulu, ikinci katı revaklı,
dikdörtgen bir plana sahiptir. İnşa malzemesi olarak, düzgün kesme taş, kaba
yonu taş ve tuğla kullanılmıştır. Yapının sadece 1850 yılına ait planda
rastlanması nedeniyle hanın bu tarihten öncesinde yapılmış olabileceğini
göstermektedir. XVIII. yüzyıl sonları ve XIX. yüzyıl başlarında yapılmış olması
muhtemeldir[10].
Arasta benzeri plana sahip hanlar,
Bu tip hanlar, ortada bir koridor ile bu koridorun iki yanında sıralanan
mekânlardan oluşan dikdörtgen planlı yapılardır
Esir Hanı, yapı Kemeraltı’nda
904.sokakta bulunmaktadır. Ortada bir koridor ve bu koridorun iki yanına
sıralanmış odaların yer aldığı doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı bir
yapıdır. Hana doğu ve batı cephelere açılan kapı ile girilmektedir. İnşa
malzemesi olarak, düzgün kesme taş, kaba yonu taş ve tuğla kullanılmıştır. Yapı
orijinalliği çeşitli dönemlerde yapılan onarımlar sonucunda kaybetmiştir. XIX.
yüzyılın başlarına tarihlendirilmektedir[11].
Abdurrahman Hanı, Kızlarağası
Hanı’nın güneyi ile Musevit Hanı’nın batısında yer almaktadır. Ortada bir
koridor ve bu koridorun iki yanına sıralanmış odaların yer aldığı doğu-batı
doğrultuda uzanan dikdörtgen bir plana sahiptir. Hana doğu ve batı cephede
bulunan kapılardan girilmektedir. Yapıda, inşa malzemesi olarak düzgün kesme
taş, kaba yonu taş ve tuğla kullanılmıştır. İçten beşik tonoz, dıştan kırma
çatıyla örtülüdür. Yapının inşa tarihi 1802 olarak kayıtlarda geçmektedir[12].
Çakaloğlu Hanı, Hızır
Mahallesi, Halim Ağa Çarşısı olarak bilinen bölgede yer almaktadır. Ortada bir koridor
ve koridorun iki yanına sıralanmış odaların yer aldığı kuzey-güney yönünde
uzanan dikdörtgen bir plana sahiptir. Hana kuzey ve güney cephelerde yer alan
kapılardan girilmektedir. Ortada yer alan ve bu koridora açılan odalar içten
beşik tonozlarla, dıştan kırma çatıyla örtülüdür. Yapının inşa kitabesi yoktur.
Ancak kuzey cephesinde girişin doğusunda yer alan çeşme ve sebilin üzerinde
1805–6 tarihi bulunması, yapının bu tarihte inşa edildiğini göstermektedir[13].
Musevit Hanı, Kemeraltı’nda
Ahmet Ağa Mahallesi, 876. sokakta yer almaktadır. Han, ortada bir koridor ve
koridorun iki yanına sıralanmış odaların yer aldığı doğu-batı doğrultuda uzanan
dikdörtgen bir plana sahiptir. Yapıya doğu-batıdan yer alan kapılardan giriş
sağlanmaktadır. İnşa kitabesi bulunmayan yapı, plan itibariyle Çakaloğlu Hanı
ile benzerlik göstermekte ve bu hanla çağdaş olabileceği ihtimalini
kuvvetlendirmektedir[14].
MESUT ÇELİK
[1] Bozkurt Ersoy, İzmir Hanları, Ankara, 1991, s.5
[2] Ersoy, a.g.e. aynı sayfa
[3] Ersoy, a.g.e. s.133
[4] Bozkurt Ersoy, İzmir Hanları, Ankara, 1991, s.13
[5] Ersoy, a.g.e. aynı yer
[6] Bozkurt Ersoy, İzmir Hanları, Ankara, 1991, s.14
[7] Ersoy, a.g.e. s. 23
[8] Ersoy, a.g.e. s. 24
[9] Ersoy, a.g.e. s. 27
[10] Ersoy, a.g.e. s. 28
[11] Bozkurt Ersoy, İzmir Hanları, Ankara, 1991, s.52
[12] Ersoy, a.g.e. s.58
[13] Ersoy, a.g.e. s.66
[14] Ersoy, a.g.e. s.71