ANADOLU TÜRBELERİ / TOMB OF ANATOLIA

Divriği, Sitte Melik Türbesi
   Türkçede üzeri örtülü mezar anlamına gelen ‘Türbe’ kelimesi, Arapça’da ‘yerin üst sathı,kabir,mezarlık’ anlamında kullanılan ‘’el turbetu’’ kelimesinden gelmektedir. Nerden geldiği konusunda kesin bilgi olmamakla beraber çeşitli görüşler vardır. Bunlar:
1-     Türbeler, Orta Asya Türk Çadırlarında Gelişmiştir
2-     İran’daki Kule mezarları, Sasani Ateşged’lerini veya Budist Stupa’larınıörnek almıştır.
3-     Şekil bakımından, Ermeni kiliselerinin çoğunda görülen yüksek kasnak    ve konik külahtan etkilenmiştir.
     Türklerin İslamiyeti kabul edişinden sonra, ilk örnekleri Karahanlılar döneminde, X. yy. da görülen türbeler, diğer islam uygarlıklarına örnek olmuş,farklı bölgelerde farklı mezar anıtları ortaya çıkmıştır. Büyük Selçuklu’larla birlikte İran’a, oradan da anadoluya taşınan anıt mezar geleneği, günümüzde de devam etmektedir.

Kırkkızlar Kümbeti 
         İlk örnekleri XII. yy. II. yarısına tarihlenen anadolu türbeleri Türk mimarisinin genel gelişimine paralel bir çizgi izlemiştir. Anıt mezar düşüncesi islamiyetle bağdaşmamasına rağmen IX. yy. dan itibaren mezar anıtlarına rastlanmaktadır. İslam dünyasında bilinen ilk türbe, IX. yy. II. yarısına tarihlenen Samarra’daki Kubbet’üs Süleybiye’dir.Abbasi Halifesi el-Muntasır için, hristiyan asıllı annesi tarafından yaptırıldığı kabul edilen türbe, ortada kubbeyle örtülü sekizgen bir mekan ve bunu çevreleyen beşik tonozlu bir mekandan oluşmaktadır.     Kubbet’üs Süleybiye  dışında ilk türbe örnekleri, X. yy. da Türk hakimiyetindeki Horosan ve Türkistan bölgelerinde görülmeye başlamış ve XI-XII.  yy. da, Gazneliler ve B. Selçuklular döneminde, Azerbeycan ve İran’da yaygınlaşmıştır.   Bu türbelerin en erken tarihlisi Samanoğlu İsmail Türbesi’dir.(Buhara)(907). Kubik gövdeli bir kubbeyle örtülü olan bu türbe,tuğlayla inşa edilmiştir. Arap Ata Türbesi (Tim)(978), Nasr Bin Ali Türbesi (Özkent)(1012),Ayşe Bibi Türbesi (Talas)(XII. yy. başları),Balacı Hatun Türbesi(Talas)(XII. yy. başları),Celalettin Hüseyin Türbesi(Özkent)(1152) ve Şeyh Fazıl Türbesi(Safid-Bulan)(XII. yy.)  Karahanlılar döneminde (842-1212) inşa edilmiş türbelerden bazılarıdır. Bu türbelerin ortak özellikleri, kare planlı kubbeli ve tuğla malzemeyle inşa edilmiş olmalarıdır.

            Gazneliler döneminde inşa edilmiş türbelerin en ilginç örneklerinden biri,kule mezar olduğu öne sürülen, 51 m. Yüksekliğindeki Künbed-i Kabus‘tur. Yapı 1 m. Yüksekliğinde, daire şekilli oturtmalık üzerinde yükselen, dilimli bir gövdeye sahiptir.Gövdeyi örten kubbe,primidal bir kulahla gizlenmiştir.         

    İran’dan günümüze ulaşabilen B.Selçuklu türbeleri plan ve süslemeleriyle ilgi çeken örneklerdendir. Bunlardan Çihil Duhteran (Kırk Kızlar) Türbesi (Damgan)(1055), Silindirik gövdeli türbelerin öncülerinden biridir. Türbenin üzeri içte yarım küre şekilli bir kubbe, dışta ise pramidal bir külahla örtülüdür.

     B.Selçuklu dönemi türbelerinde inşa malzemesi genellikle tuğladır. Ancak,temellerde ve mumyalık katında,daha dayanıklı malzeme olan taşın tercih edildiği dikkati çekmektedir.Kare prizma,sekizgen prizma ve silindirik gövdeli kubbeler en sık rastlanan tiplerdir. Türbelerin üzerini örten yarım küre şekilli kubbe, dıştan bir külah veya tepesi sivri bir kubbeyle gizlenmiştir. Kubbeye geçişler genellikle tromplarla sağlanmış, silindirik gövdeli türbelerde ise geçiş unsuruna gerek duyulmamıştır.
       Anadolu-Türk Mimarisi’nde Selçuklu ve Beylikler döneminde inşa edilmiş türbeler, genellikle üç ana bölümden oluşmaktadır.
1-     İçinde cesedin bulunduğu mezarı barındıran mumyalık,
2-     Lahit veya sandukaların bulunduğu mescit katı,
3-     Üst örtü.
Erzurum, Emir Saltuk Kümbeti 

    Selçuklu ve Beylikler Dönemi türbeleri genellikle gövde formlarına göre gruplandırılmaktadır. Bu Konuda ilk tipoloji çalışmalarından birini yapam M.O. Arık bu dönem türbelerini, yatay ve dikey karakterli olmak üzere iki gruba ayırmaktadır.  Poligonal, kübik ve silindirik gövdeli türbeler dikey karakterli türbeler grubuna, eyvan tipi türbelerle dikdörtgen planlı türbeler ise, yatay karakterli türbeler grubuna dahil edilmektedir. H. Önkal ve M.Ö.Arık’ın tipoloji çalışmalarına göre Selçuklu ve Beylikler dönemi türbelerini şu başlıklar altında toplayabiliriz.

1-     Kübik Gövdeli Türbeler                                     
 (Melik Gazi Türbesi)(Kayseri)(XII. yy. sonları)                                               
(Şeyh Necmettin Türbesi) (Kayseri)(1222-23)                                            
(Seyyid Şerif Türbesi)(Kayseri)(1295-96)
2-    Poligonal Gövdeli Türbeler
 a-      Sekiz Kenarlılar                                                                                                   
       (Emir Seltuk Türbesi) (Erzurum)(XII. yy. Ortaları)                      
      (Kırkkızlar Türbesi) (Niksar)(XIII. yy. İlk çeyreği)
 b-      On Kenarlılar                                                                                      
       (II.Kılıçarslan Türbesi)(Konya)(XII: yy. sonları)
 c-      Oniki Kenarlılar                                                                                              
       (Döner Künbet)(Kyseri)(1285)                                                                  
      (Padişah Hatun türbesi)(Erzurum)(1291)
3-     Slindirik Gövdeli Türbeler                                                                               
(Hasan Padişah Türbesi)(Ahlat)(1275)                                                           
 (Hüseyin Timur Türbesi)(Ahlat)(1279-80)
4-     Eyvan Tipi Türbeler                                                                                      
(Ümmühan Hatun Türbesi)(Seyitgazi)(1207-08)                                              
 (Emir Yavtaş Türbesi)(Akşehir)(1255-65)
5-     Eyvanla Kümbetin Birleşmesinden Oluşmuş Türbeler                
(Mevlana Türbesi)(Konya)(1274)                                                                         
(Sahib Ata Türbesi)(XIII. yy. II. yarısı)
6-     Bir Medrese veya Caminin Bünyesinde Yer Alan Türbeler              
(Arap Baba Türbesi)(Harput)(1279-80)                                                     
  (Nurettin Cacabey Türbesi)(Kırşehir)(1272-73)
7-     Dikdörtgen Planlı Türbeler                                                                                     
(Torumtay Türbesi)(Amasya)(1278-79)                                                    
(Sancaktar Türbesi)(Kayseri)(1237-46)
8-     Baldeken Kuruluşlu Türbeler                                                                          
 (Hızırbey Türbesi)(Ürgüp)(XIV. yy. ilk yarısı)                                                     
(Üç Bacılar Türbesi)(Bitlis)(XIV. yy. sonları)

MİMARİ UNSURLAR

Kayseri- Ali Cafer Kümbeti 
     1 -    Mumyalık
Alt kat,Cenazelik,kripta, gibi isimlerle de anılan mumyalık, mezarın içinde yer aldığı veya mumyalanmış cesedin korunduğu mezar odasıdır. Ziyarete kapalı olan bu mekan, genellikle yarı yüksekliğine kadar toprağa gömülüdür. Mumyalığın bakım ve temizliğinin yapılabilmesi için, cephelerden biri üzerine küçük bir giriş açılmıştır. Mekan mazgal pencereler yardımıyla ışık ve hava almaktadır.Ancak bazı mumyalıkların penceresi bulıunmamaktadır.

      2-       Oturmalık
Türbelerde, Oturmalık yada kaide olarak adlandırılan kısım, gövdenin zemine sağlam bir şekilde oturmasını sağlamak için, temel duvarlarının zemin üzerinde bir miktar yükseltilmesiyle oluşturulmuş mimari bir ögedir.
3-    Gövde