ISPARTA ATABEY, ERTOKUŞ MEDRESESİ VE TAŞ SÜSLEMELERİ / STONE DECORATION OF ERTOKUŞ MADRASA, IN ISPARTA,ATABEY

Taç Kapı 
Medresenin inşa kitabesi ve vakfiyesinden, Selçuklu döneminde Antalya ve çevresinin subaşılığı görevini üstlenen önemli devlet adamlarından Mübarizeddin Ertokuş tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır[1]. Bu nedenle yapı, kendisine izafeten “Ertokuş Medresesi” adıyla anılmaktadır[2]. Bazı yayınlarda Atabey Medresesi olarak da tanıtılmaktadır.

Yapı, Isparta ili Atabey (Agros) İlçesi’nde, Müftü Mahallesi, Etibey Sokak’ta bulunmaktadır. Medresenin batı cephesine bitişik türbe ile doğusunda yenilenmiş bir cami yer alır. Yapının orijinalinde türbe, cami ve bugün yıkılmış olan çeşme ile hamamdan oluşan külliyenin ana yapısı olduğu anlaşılmaktadır[3].
           
1. Ez-sultan
            2. Emere bi-‘imareti hazihi’l-medreseti fi-eyyam es-sultan el-muazzam
            3. ‘Alaü’d-dünya ve’d-din ebü’l-feth Keykubad bin Keyhüsrev
            4. Burhan emirü’l-mü’minin el-abdü’z-zaif el muhtac ali rahmetu’ilah
            5. Teala Ertokuş bin Abdullah fi şehr-i Ramazan el-mübarek senet ihdi ve işrin ve sitte mi’e

Avludaki Kitabe 
           Kitabenin Tercümesi; Bu medresenin yapımını, dünya ve dinin yüce sultanı, mü’minlerin emiri, fatihlerin babası Keyhüsrev oğlu Keykubat zamanında, yüce Allah’ın rahmetine muhtaç, zayıf kulu Abdullah oğlu Ertokuş 621 yılının mübarek Ramazan ayında emretti[4].

            Medresenin kitabesinden, Ramazan 621 H./ 18 Ağustos – 16 Eylül 1224 M. yılında Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubat zamanında, Abdullah oğlu Ertokuş’un emriyle yaptırıldığı anlaşılmaktadır.

Mübazereddin Ertokuş’un en parlak devri I. Alâeddin Keykubad dönemine rastlar. Ertokuş bu dönemde yoğun fetih ve imar faaliyetlerine girişmiştir[5]. Ertokuş’un atabek olarak atanmasından sonra, Isparta’nın Agros Köyü’nde inşa ettirilmiş olduğu medrese ve bitişiğindeki türbenin yapımıyla yerleşimin adı Ertokuş olarak anılmaktadır[6]. Ertokuş’un atabeyliğinin ne kadar yaşadığı, ne zaman öldüğü kesin olarak bilinmemektedir[7].

Yapıda süsleme, taç kapıda, mihrapta, türbenin saçak altında, sandukasında ve devşirme malzeme olarak kullanılan taşlarda karşımıza çıkar.

Taç Kapı Nişi 
Doğu cephesinin ekseninde taç kapı yer alır. Cephe saçak seviyesinde kademelidir. Kademeli bölümler ortada düzgün, yanlarda düzensiz üçgen biçimini yansıtmaktadır. Taç kapı dışa taşkındır, dıştan farklı genişlikte üç bordür ve üç silmeyle sınırlandırılmıştır. Taç kapı nişi mukarnaslı kavsaralıdır. Taç kapının sivri kuşatma kemeri iki yanda silindirik sütunçelere oturmaktadır.  Taç kapının iki yanında sivri kemerle kuşatılmış, çift sıralı mukarnas kavsaralı birer niş ile batısında profilli konsollara oturan basık kemerli bir giriş açıklığı bulunmaktadır. Taç kapıyı kuşatan dış bordür baklava ve kare kesitlerin oluşturduğu dendanlarla süslenmiştir. İkinci bordürde süsleme yoktur. Üçüncü bordürde silmelerin biçimlendirdiği sivri kemerlerin iç içe geçmesiyle oluşmuş, baklava motifleri ile palmet motifleri yer almaktadır. Kavsarayı kuşatan ve silmeler arasında yer alan yüksek sivri kemer yüzeyi düz ve yuvarlanmış silmelerin iç içe geçmesiyle ve düğümlenmesiyle oluşan yürek ve baklavavari geometrik motiflerle süslenmiştir. İçte burmalı silmeli bir kemer daha yer alır. Kemerin kilit taşlarının altında rozet bulunmaktadır. Rozetin yüzeyi ortada sekiz kollu yıldız ile sekizgen kesitlerlerden oluşan birbirine dolanmış motiflerle süslenmiştir. Yıldızın ortasında sekiz yapraklı bir çiçek bulunmaktadır. Taç kapı nişinin iki yanındaki nişleri kuşatan sivri kemerlerin yüzeyi silmelerle biçimlendirilmiş dilimli kemerlerle süslenmiştir.

Su yolu ve Havuz
Mihrabın dış bordürü, kuşatma kemerinin yüzeyi, mihrap ve kemer köşeliklerinde rozetlerde süsleme görülmektedir.  Dış bordürde dilimli kemerlerden oluşan süsleme yer alır. Kuşatma kemerinin yüzeyi altta düğüm üstte birbirine dolanmış zencirek motifi ile bezenmiştir. Rozetlerde iç içe geçmiş on kollu yıldızın kollarından oluşan beş kollu küçük yıldızlar bulunmaktadır. Mihrap nişinin ortasında yuvarlak madalyonlu bir bezeme yer alır. Silmeler üstte düğüm motifi, altta çift yürek motifi oluşturmaktadır. Madalyonun üst kısmının köşelerinde kıvrım dallar ve Rumilerle süslenmiştir. Madalyonun yüzeyi iç içe geçmiş dokuz kollu yıldızdan oluşan beş kollu küçük yıldızlarla süslenmiştir.

Türbenin saçak altında düz silmelerle sınırlandırılmış iki bordür yer almaktadır. Alttaki bordür iç içe geçmiş baklava motifiyle bezenmiş, üstteki bordür ise silmelerle kuşatılmış sekiz kollu yıldızlarla süslenmiştir. Yapıda bulunan sandukada ajur teknikli firuze renkli çinilerle yapılmış süsleme yer alır. Süsleme iç içe geçmiş düzgün olmayan beşgen ve dörtgenlerden oluşmaktadır.

Medresedeki devşirme taşların çoğu bezemelidir. Güney kapının batısında orta bölümde dikdörtgen form içinde kabara bulunmaktadır. Güney cephenin doğu üst köşesinde saçak seviyesinde bir insan büstü bulunmaktadır.  Batı cephede yüzeyi işlenmiş ve bezemesi tahrip olmuş bir kabara ve hemen altında kıvrımlardan çıkan asma yapraklı devşirme malzeme bulunmaktadır. Cephenin kuzey köşesinde dikdörtgen parçanın yüzeyi kademelendirilmiş, ortada dörtgen ile köşelerde yuvarlak madalyonlarla süslüdür. Ortadaki madalyonun yüzeyi çarkıfelek motifi ile bezelidir. Diğer madalyon ise tahrip olmuştur.  Kuzey cephenin batısında bulunun parçanın yüzeyi radyal motiflerle süslenmiştir. Cephede bulunan kapının üzerindeki parça silmelerle oluşturulan karenin içinde dörtgen ve ortada madalyonla süslenmiştir. Madalyonun yüzeyi altı yapraklı çiçekle süslüdür. Kapının kuzeyinde, ortasında yatay şeritte yer alan yürek motifleriyle süslenen bir parça daha yer almaktadır.

Ana Eyvan ve 3'lü Türbe Girişleri 
Avluda, avluyu kuşatan mekânlar ile eyvandan türbeye açılan kapılarda bezeme görülmektedir. Avluda havuzla bağlantılı suyolunun iki yanında ve eyvan önünde devşirme malzeme yer alır. Türbeye açılan eyvanın merdiven basamaklarında da devşirme malzeme kullanılmıştır. Avlunun doğu kanadında kapının üstünde burmalı sütunlara atılan yuvarlak kemerli nişler içinde stilize bitki motifleri görülmektedir. Ayrıca süslemenin kuzeyinde kenar ortaları düğüm motifi oluşturan dörtgenlerin içinde dört yapraklı çiçek motifi yer alır. Doğu kanadın kuzeyindeki kapının üstünde çift sıra yuvarlak dizi ile üzerinde stilize kıvrım dallar görülür. Şeridin üst kısmında burmalı silmelerle çevrelenmiş ve yuvarlak kemerli nişlerle oluşan bir bordür bulunmaktadır. Yuvarlak kemerli nişler içinde palmet, vazodan çıkan çiçek ve akanthus yapraklarıyla süsleme bulunmaktadır. Kuzey kanattaki doğudan ikinci kapının batı kısmı silmelerle oluşturulan kare panoların yüzeyi süslüdür. Kare biçimindeki panoların yüzeyi altta iç içe geçmiş sekiz kollu yıldız ve ortasında dilimli çiçeklerle süslü madalyon, dört yapraklı çiçekler ve düğüm motifleriyle bezenmiştir. Kapının üst kısmında ise burmalı su sütunlara atılan yuvarlak kemerlerle oluşturulmuş yüzeysel nişlerin içi süslenmiştir. İç kısımda da üst seviye de yürek motifleri ve yuvarlak madalyonların yüzeyindeki çarkıfelek süslemeleri bulunmaktadır Avlunun batısında eyvanın bitişiğindeki mekânların kapı yüzeyleri de büyük ölçüde bu süslemelere benzemektedir. Birbirine yatay düğümlenen madalyonlar on iki yapraklı çiçek, sekiz kollu yıldız motifleriyle süslenmiştir.

Havuz suyolunun iki yanındaki bezemeli devşirme taşların malzemeleri birbirinden farklıdır. Bir yanda payelere atılan yuvarlak kemerlerle oluşturulan nişler içinde stilize ağaç ve sekiz yapraklı çiçek, diğer yandaki parçada ise birbirine düğümlenen yuvarlak madalyonların ortasında dörtgen, stilize ağaç ve sekiz yapraklı çiçek motifleri görülmektedir.

Öğrenci Hücresi Giriş Süslemeleri 
Ana eyvanın sekisi önünde güneyden başlayarak bezemeli beş levha yer almaktadır. İlk levha yüzeyi eşkenar dörtgen ortası yuvarlak madalyonlarla süslüdür. ,dörtgenin dikey ekseninde birer düğüm yatay ekseninde palet motifi görülmektedir. Madalyonların ortasında grifonlar yer alır. Güneyden ikinci levha yüzeyi iki yanda birbirine simetrik dikdörtgen olmak üzere üç bölüme ayrılmıştır. İki yandaki bölümlerin yüzeyi birbirine düğüm motifleriyle bağlanan yuvarlak madalyon ve iç içe geçmiş dörtgenlerle süslenmiştir. Levhanın orta bölümünde düğümlerle oluşan madalyonlarla süslenmiştir. Madalyonların ortadakinin ortasında sekiz kollu yıldız diğerlerinde sekiz ve on iki yapraklı çiçek motifleriyle süslüdür. Güneyden üçüncü levhanın yüzeyi eşkenar dörtgenin kenarlarından oluşan düğüm motifi oluşturan madalyonlarla süslüdür. Madalyonlardan ortadaki dokuz, diğerleri on iki yapraklı çiçek motifleriyle bezelidir. Dördüncü levha, yüzeyindeki süslemeler açısından ikinci levhaya benzer. Farklı olarak madalyonun yatay ve dikey eksenlerinde damla motifi yer alır. Güneyden beşinci levhanın yüzeyi birbirine ve dörtgene düğüm motifleriyle bağlanan madalyonlarla süslenmiştir.

Ana Eyvan 
Türbeye açılan kapıların söveleri, lentoları ve üzerindeki yatay yüzeylerle kuzey ve güneydeki kapıların önündeki merdiven basamakları bezemelidir. Ortadaki kapı silmelerle hareketlendirilirken, güneydeki kapı farklı süsleme özelliklerine sahiptir. Bir yanda dairenin iç içe geçmesiyle biçimlenmiş dört yapraklı çiçek, diğer yanda düğüm motifiyle süslüdür. Dairelerin ortadakinde dört yapraklı çiçek, biri on iki kollu diğeri dışta on altı içte sekiz kollu yıldız motifiyle süslenmiştir. Kuzey kapıdaki süslemelerle benzerlik gösterir. Silmelerle karelere ayrılmış yüzeyler daire motifiyle süslenmiştir. Sekiz yapraklı çiçek kenarları yuvarlatılmış dörtgen ve beşgen motifleriyle süslenmiştir. Kuzeydeki sövenin iç yüzünde burmalı sütunlara atılan yuvarlak kemerlerle oluşan nişlerin yüzeyi yuvarlak madalyonlarla süslenmiştir.
Ana Eyvan, Mihrap 

Ortadaki kare panonun yüzeyindeki bezemeler tahrip olmuştur. Diğerlerinin yüzeyi köşelerde düğüm motifi oluşturan dörtgen ve ortada düğüm motifleriyle süslüdür. Güneyden ilk ve dördüncü lentoda iç içe geçmiş çizgilerden oluşan dörtgenler birbirine düğüm motifiyle bağlanmıştır.  Kuzeydeki kapının önünde bulunan merdiven basamadığında silmelerle oluşturulmuş dikdörtgen panoların yüzeyi süslenmiştir. Ortadaki panonun yüzeyi ortada ve köşelerde çiçek, kuzeydeki panonun yüzeyi kare ile iç içe geçmiş dörtgenin ortasındaki daire ile on dört yapraklı çiçek motifiyle süslenmiştir. Karelerin köşeleri palmet,  dörtgenin köşeleri rumi motifleriyle süslenmiştir. 

Güney Cephede Bulunan  Devşirme Roma Kitabesi 
Ortadaki kapının önündeki iki merdiven basamağı birbirlerine ve dış çerçeveye düğüm motifleriyle bağlanan dairelerle süslenmiştir. Altta düğüm motifleri arasında üç dilimli yapraklar görülür. Dairelerin yüzeyi dört, sekiz ve on yapraklı çiçeklerle bezenmiştir. Üstteki basamakta daire motiflerinin kuzeyinde silmelerle dörtgene ayrılan yüzeydeki süsleme eksik kalmıştır. Güneydeki kapının önündeki merdiven basamaklarının bezemeli olduğu tahrip olan süslemelerden anlaşılmaktadır. İkinci basamakta kıvrım dallar ve dilimli rumi motifleri görülmektedir.


[1] Yapının banisi Mübazereddin Ertokuş, 13. yüzyılın başından ortalarına kadar Anadolu Selçuklu devletinin ilerleme ve genişleme siyasetinde önemli rol oynamıştır. Selçuklu Sultanı I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in ikince kez tahta çıkması ile Antalya’nın 1207’de fethedilmesinde büyük emeği geçen Ertokuş’a Antalya ve çevresinin subaşılığı görevi verilmiştir.
[2] Oktay Aslanapa, Anadolu’da İlk Türk Mimarisi Başlangıç ve Gelişmesi, Ankara, 2007, s.76
[3] Yılmaz Önge, Emir Mübarezeddin Ertokuş’un Kümbeti ve Çinili Sandukası, Önasya 3,27 s.16-.17
[4] İbrahim Hakkı Uzunçarşılı, Kitabeler, Ankara, 1929 s.34
[5] Böcüzade, Süleyman Sami, Isparta Tarihi, Isparta, 1983 s.70
[6] Böcüzade, a.g. e. s.72
[7] A.g. e. aynı sayfa