 |
| Genel Görünüm |
Gazneli Mimarisi, Kuzey Hindistan, Afganistan, Türkmenistan ve İran’a doğru
sarkmış bir devlettir. Orta Asya devleti sayılabilir. 963-1186 İlk Gazneli
yöneticileri, Samanoğullarının valileri olarak görev yapmışlardır.Bunları
içinde , Alptegin ilk defa bağımsızlığa teşebbüs etmiş ve başarısız olmuştur.
Sebug Tegin zamanında Gazneliler bağımsızlıklarını ilan etmiş olsalar da esas
bağımsızlık, oğlu Gazneli Mahmut zamanındadır. Bu dönemde Gazneli devleti bir
Orta Asya devleti haline gelmiştir. Bu devletin en parlak dönemidir. Gazneli
Mahmut’un oğlu Mesut zamanında özellikle batı kesimi Gaznelilerin elinden
çıkmaya başlamıştır. 1040 yılında Dandanakan’da yenilmişler ve Gurluların
istilasıyla tamamen sona ermişlerdir.
Gaznelilerde özellikle teşkilat ve devlet müesseseleri daha çok İran
örneklerini göz önüne almıştır. Ancak sanat alanında İslam öncesi Türk
sanatının bazı unsurları görülebilmektedir. Örneğin hayvan üslubuna uygun
tasvirler sanat eserlerinde yer almaktadır. Mimarlık eserlerinde tuğla yanında
taş ve mermer kullanılmıştır. Bunun dışında ahşap yapıların da olduğu
bilinmektedir. Gaznelilerin farkı , taş ve mermerin de yaygın biçimde
kullanılmış olmasıdır. Camilerden fazla kalıntı elimize geçmemiştir. Leşker-i
Bazar Ulu Camisi’nin yanı sıra kaynaklarda ahşap sütunlu bir camiden de söz
edilmektedir. Kervansaraylarda pek büyük bir fark yoktur. Sadece ayrıntılarda
bazı yenilikler vardır. Genellikle bu yapılar, bir avlu etrafında düzenlenmiş
mekanlardan oluşuyor. Minarede bir takım yenilikler söz konusudur. Aşağıdan
yukarıya bir bütün halinde değil de 2 ya da daha cok parçalı olarak ele
alınmıştır. Alttakiler daha geniş, üsttekiler daha dar olmak üzere ayrı ayrı
gövdelerden oluşmaktadır. Bir kısım Gazneli mezar anıtları, sanduka
biçimindedir. Bunlar, Anadolu’da Ahlat’ta gördüğümüz tipte mezar anıtlarıdır.
Önemli kişilere ait olanları mermerden yapılmıştır. (Örneğin, Sebug Tegin’in
Sandukası.Üzerinde de kitabe şeridi bulunmaktadır.) Sanduka üzerindeki yazıtlar
genelde tabut örtülerini taklit eder.(Örneğin Baba Hatun Türbesi.11. yy.
Dörtgen , kubbelidir. Yonca tromplarıyla Arap Ata’yı hatırlatır.)
ARUZ- ÜL FELEK
Hutbi’nin
eserlerinde gördüğümüz bir yapıdır. Sultan Mahmut’un Hindistan seferinden
dönüşte, Gazne’de zafer anıtı olarak bu camiyi yaptırmıştır.(1026) Ağaç direkleri
ve ahşap düz çatısıyla, Anadolu’daki ağaç direkli camileri hatırlatır. Burada
kullanılan ağaçlar, Hindistan’dan getirilmiştir. Bilhassa kendi döneminde,
Altın yaldız ve lacivert taşın kullanıldığı süslemeler meşhur olmuştur. Bu
yapının en önemli yanı, bu kadar erken bir dönemde, ahşap direkli ve düz çatılı
bir cami olmasıdır.
ASLAN CAZİP TÜRBESİ
Afganistan’da,
Tus şehrindedir. 11. yy. Tuğla. Tus şehri valisi Aslan Cazip, 997-1028 yılları
arasında yaşamıştır. Kare biçimli, tromplu kubbeli bir yapıdır. Kubbeye
tromplarla geçilmiştir. Bu tromplar sivri kemerlidir. Trompların altında da bir
çiçekli kufi kitabe şeridi yer almaktadır. Bu çiçekli kufi kitabe şeridinin
altında ayrıca tuğla süslemeler yer almaktadır. Kubbe içinde, tuğladan
balıksırtı süslemeler vardır. Bu süslemeler aynı zamanda daire oluşturmaktadır.
Kubbe eteğinde, bir kufi kitabe şeridi ve altta da tromplar yer
almaktadır.Tromplar, iki kitabe şeridinin arasındadır
LEŞKER-İ BAZAR ULU CAMİİ
Gazne’dedir.
11. yy. Büst Kalesi’nin yanındadır.İki nehir arasında bulunmaktadır. Tuğla.
Kazılarda, sadece temel düzeyinde ortaya çıkarılmıştır. Küçük ama önemli bir
camidir. Kazılarını, Fransız arkeolog Schlumberger yapmıştır. Sultan Mahmut
dönemine ait bir camidir. Enine yatık dikdörtgen bir şeması vardır. Mihrap
duvarına paralel uzanan ayaklarla ikiye ayrılmış bir sahını bulunmaktadır. İnce
ve uzun bir yapıdır. Ölçüleri 86×10.50 metredir. Mihrap önü kubbesinin erken ve
en güzel uygulamalarındandır. Bu kubbe, ikisi mihrap duvarına gömülü 6 ayak
üzerindeki kemerlerin sağladığı sistem üzerine oturur. Selçuklulardan önce
mihrap önü kubbesi iyi bir şekilde ele alınmıştır. Gerek mihrap önü kubbesi,
gerekse sahının mihraba paralel bölümlere ayrılması, pek çok yapıda etkili
olmuştur. (örneğin Şam Emeviye) Daha geç dönemlerdeki Anadolu Türk mimarisinin
bazı yapılarına da bu şema uygulanmıştır. Öte yandan Selçuklulardaki İsa Bey
Camii’nde de bu uygulama görülür. Bu yapı daha sonra Gurlular tarafından tahrip
edilmiş, Moğollar ise tamamen yıkmıştır. Cami, Güney Sarayı’nın avlu duvarına
yaslanmaktadır. Çatısının düz olması muhtemeldir. Bazı araştırmacılar, küçük
kubbelerle kaplı olduğunu düşünmektedir
 |
| Leşker-i Bazar |
LEŞKER-İ BAZAR SARAYI
Afganistan’da,
Bust şehrinin yakınındadır.En Önemli yapıları “Orta Saray” ve “Güney
Sarayı”dır.
GÜNEY SARAYI:
11.
yy. Sultan Mahmut ve Mesut döneminde yapılmıştır. Kuzey kısmı nehre doğru
açılır. Diğer kısımlar payandalarla desteklenmiştir. Ortada 63×48.8 metre
boyutlarında bir avlu bulunmaktadır. Avluya açılan eyvan denilebilecek mekanlar
mevcuttur. Dört eyvanlı avlu şemasını anımsatır. Kuzey eyvanı daha büyüktür.
Bölümlerin bazılarının kendi içlerinde de avluları vardır.(Topkapı Sarayı
gibi)Güney kesimindeki mekan önemlidir. Bir orta kesime açılan 4 eyvan şeması
görülür. Haç şeklindedir. Kazılarda havuzlar, su sistemleri ve kanallar ile
döşeme mozaikleri kullanıldığı anlaşılmıştır. Ortada havuz yer alır. Buradaki
havuz düzenlemesi, Anadolu Artuklu saraylarında görülür. Kuzeyindeki kısım
muhtemelen taht salonudur. Burada freskler yer alır. Bu fresklerde askeri
kimlikli figürler vardır. Bu figürlerin yüzleri daha çok profilden verilmiştir
ve başlarında haleler vardır. Göğüs kısımları önden verilmiş. Canlı renkler
kullanılmış. Pantolon, çizme, kaftan giymiş figürler de vardır. Bazılarının
ellerinde avcı kuşlar vardır. Uygur fresklerine benzer. Bu figürlerin, Sultan
Mahmut’un ordusunu tasvir ettiği öne sürülmüştür. Ayrıca ştuko süslemeler de
görülür. Bunlar genelde rumi dolgulu geometrik süslemelerdir.
ORTA SARAY:
Güney
Sarayı’ndan daha küçük ölçülerde bir yapıdır. Ana merkeze açılan 4 eyvan şeması
görülür. İki katlıdır ve köşe kuleleri çok iridir.
MEDRESELER
En çok
örnek Nişabur şehrindedir : Mısır Bin Sebug Tigin’in yaptırdığı medrese Ebu
İshak El İsfarini’nin yaptırdığı medrese Ebu Sahad İsmail El-Astronobadi’nin
yaptırdığı medrese El Beyhaki’nin yaptırdığı medrese
SULTAN BEHRAMŞAH MİNARESİ
1117-1149
arasında yapılmıştır. Afganistan’da Gazne şehrindedir. Diğerine göre daha sade
süslenmiştir. Eski yazıtlarda Sultan Mahmut’a ait olduğu kabul
SULTAN III. MESUT MİNARESİ
.JPG) |
| III. Mesud Minaresi,detay |
Gazne’dedir.
1115. Gövde yekpare değildir.Alt kısmındaki bazı süslemeler tamamlanmamıştır.
Alttaki gövde, en geniş kısımdır ve keskin 8 köşeli yıldız şeklindedir. Üst
kısmı ise silindiriktir. En altta taştan bir kaidesi vardır. Yüzeyleri, kare
şeklinde panolarla işlenmiştir. Bunlar terracota tekniğiyle yapılmıştır.
Panolar içinde bitkisel motifler ve yazılar vardır. Diğer alanlar geometrik
motiflerle kaplıdır. Geometrik motifler daha çoktur. Üstteki silindirik kısımda
da geometrik ağırlıklı süsleme ve kufi kitabe vardır.
SULTAN III. MESUT SARAYI
 |
| III. Mesud Minaresi |
1112.
Afganistan’dadır. 1957-1958 yıllarında başlayan kazılarda İtalyan arkeologlar
tarafından çıkarılmıştır. Bir mihrap nişi üzerinde bulunan bir yazı ve tarihten
dolayı 3: Mesut dönemine tarihlendirilmiştir. Yazıda 1112 tarihi vardır. Ayrıca
Hüseyin Bin Mübarek adı yer almaktadır. Bu muhtemelen yapının mimarının adıdır.
4 eyvanlı bir avlusu vardır. Mekanlar avlu etrafındadır. Muhtemelen güneyinde
taht salonu vardır. Bir duvarı düzensizdir. Avlunun bir köşesinde 4 ayaklı,
dikdörtgen , düz çatılı bir cami olduğu düşünülmüştür. Avlu 50.60×31.90
ölçülerindedir. Duvarlarda süslemeler vardır. Özellikle avlusunda, üst tarafta
terracota ve ştuko süslemeler görülür. Avluyu çeviren duvarların altında
süslemeli mermer levhalar vardır. Bunlar 44 tanedir. Levhaların üst tarafında
çiçekli kufi kitabe şeridi, ortada lotus ve rumi süslemeler, en üstte de kıvrık
dal motifleri vardır.